مناظره امام رضا با سلیمان مروزی

مأمون کسى را نزد حضرت فرستاد و گفت: شخصى از اهل مرو ـ‌که در مباحث کلامى در خراسان تک است و برابر ندارد‌ـ نزد ما آمده است. اگر براى شما مانعى ندارد، نزد ما بیایید. حضرت براى وضو برخاستند و به ما فرمودند: شما زودتر بروید. عمران صابى هم با ما بود. حرکت کردیم و به در اتاق مأمون رسیدیم. یاسر و خالد دستم را گرفتند و مرا وارد کردند. وقتى سلام کردم، مأمون گفت: برادرم ابوالحسن کجاست؟ خداوند متعال او را حفظ فرماید. گفتم: وقتى ما می‌آمدیم، مشغول پوشیدن لباس بودند. دستور دادند ما زودتر بیاییم. سپس گفتم: یا امیرالمؤمنین، عمران ارادتمند شما نیز در بیرون خانه است. گفت: عمران کیست؟ گفتم: صابى که توسّط شما مسلمان شد. گفت: داخل شود. عمران داخل شد و مأمون به او خوش‌آمد گفته، او را در محلّ مناسب جاى داد. سپس گفت: اى عمران، نمردى تا بالأخره از بنى‌هاشم شدى! عمران گفت: سپاس خداوندى را که مرا توسّط شما تشرّف عنایت فرمود، اى امیر. مأمون گفت: اى عمران، این سلیمان مروزى متکلّم خراسان است. عمران گفت: اى امیرالمؤمنین، او گمان می‌‏کند در خراسان از نظر بحث و مناظره تک است و «بِداء» را نیز منکر است. مأمون گفت: چرا با او مناظره نمی‌‏کنى؟ عمران گفت: این امر بستگى به خود او دارد. در این هنگام، امام رضا علیه‌السّلام وارد شدند و فرمودند: در باره چه صحبت می‌‏کردید؟ عمران گفت: یا ابن‌رسول‌اللَّه، این شخص سلیمان مروزى است. سلیمان (به عمران) گفت: آیا گفته ابوالحسن را در باره بِداء قبول دارى؟ عمران گفت: بله، به‌شرط اینکه دلیلى ارائه بدهند تا بتوانم بر امثال خودم در بحث پیروز شوم. مأمون گفت: یا اباالحسن، در باره آنچه اینان در آن بحث و مشاجره می‌‏کنند، چه نظرى دارید؟ حضرت فرمودند: اى سلیمان، چطور «بِداء» را قبول‏ ندارى، و حال آنکه خداوند می‌‏فرماید: «أَ وَ لا یذْکرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یکُ شَیئاً» (آیا انسان نمی‌‏بیند که ما او را در گذشته آفریدیم و او هیچ نبود. [آیه لفظش در قرآن سوره مریم آیه ۶۷ بدین صورت است:‏ «أَ وَ لا یذْکرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ‏»]). و نیز می‌‏فرماید: «وَ هُوَ الَّذِی یبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ‏» (و او همان کسى است که خلقت را آغاز می‌‏کند (یا خلقت مخلوقات را آغاز می‌‏کند) سپس آن را (یا آنان را) باز می‌‏گرداند (روم، ۲۷)) و نیز فرموده است: «بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» (پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین [از هیچ‏] (بقره، ۱۱۷)) و نیز: «یزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یشاءُ» (هر آنچه بخواهد در خلقت می‌‏افزاید (فاطر، ۱)) و می‌‏فرماید: «بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ‏» (خلقت انسان را از گل آغاز نمود (سجده، ۷)) و می‌‏فرماید: «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یتُوبُ عَلَیهِمْ‏» (و دیگران به انتظار امر خدا گذارده شده‌‏اند؛ یا آنان را عذاب می‌‏کند یا بر آنان لطف مي‏‌کند و توبه‌‏شان را می‌‏پذیرد (توبه، ۱۰۶)) و نیز فرموده است: «وَ ما یعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا ینْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کتابٍ‏» (هیچ‌کس پیر و سالخورده نمی‌‏شود و نیز عمر هیچ‌کس کم نمی‌‏گردد، مگر اینکه در کتابى ثبت و ضبط است (فاطر، ۱۱)). بارى، سلیمان گفت: آیا در این باره، از پدران خود، روایت به شما رسیده است؟ فرمودند: بله، از حضرت صادق این روایت برایم نقل شده است که ایشان فرمودند: «خداوند دو علم دارد: علمى مخزون و مکنون و پنهان، که کسى به‌جز خودش، از آن علم آگاهى ندارد، و بداء از آن علم نشئت می‌‏گیرد، و علمى که به ملائکه و پیامبرانش تعلیم فرموده است و علماء اهل‌بیت پیامبر ما نیز از آن آگاه‌اند.» سلیمان گفت: دوست دارم این مطلب را از کتاب خداوند برایم ارائه دهى. فرمود: خداوند به پیامبرش می‌‏فرماید: «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ‏» (از آنان اعراض کن، مورد ملامت واقع نخواهى شد (ذاریات، ۵۴). خداوند در ابتدا می‌‏خواست آنان را هلاک کند. سپس تصمیمش عوض شد و فرمود: «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکرى‏ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ‏» (تذکر بده؛ زیرا تذکردادن براى مؤمنین نافع است (ذاریات، ۵۵). سلیمان گفت: باز هم بفرمایید، فدایت شوم. حضرت فرمودند: پدرم از پدرانشان علیهم‌السّلام از رسول خدا صلى‌اللَّه‌علیه‌وآله روایت کرده‏‌اند که: خداوند عزّوجلّ به یکى از پیامبرانش وحى فرمود که به فلان پادشاه خبر بده که در فلان موقع او را قبض‌روح خواهم کرد. آن پیامبر نزد پادشاه رفت و او را از آن موضوع مطّلع کرد. پادشاه بعد از شنیدن این خبر، به دعا و تضرّع پرداخت، به‌نحوى که از روى تخت خود به زمین افتاد. او از خداوند چنین درخواست کرد: خداوند! به من مهلت بده تا فرزندم جوان شود و کارم را انجام دهد. خداوند به آن پیامبر وحى فرمود که: نزد پادشاه برو و به او اطّلاع بده که مرگ او را به تأخیر انداختم و پانزده سال به عمر او اضافه کردم. آن پیامبر عرض کرد: خدایا، تو خود می‌‏دانى که من تابه‌حال دروغ نگفته‌‏ام. خداوند عزّوجلّ به او وحى فرمود که: تو بنده‌‏اى هستى مأمور. این مطلب را به او ابلاغ کن، خداوند درباره کارهایش موردسؤال واقع نمی‌‏شود. آنگاه حضرت رو به سلیمان نموده، فرمودند: گمان می‌‏کنم در این موضوع، همانند یهودیان فکر می‌کنى؟! سلیمان گفت: از چنین چیزى به خدا پناه می‌‏برم، مگر یهودیان چه می‌‏گویند؟ حضرت فرمودند: یهودیان می‌‏گویند: «یدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ» (دست خدا بسته است). منظورشان این است که خداوند از کار خود فارغ شده و دست کشیده است و دیگر چیزى ایجاد نمی‌‏کند. خداوند هم در جواب می‌‏فرماید: «غُلَّتْ أَیدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا» (دست آنان بسته باد، و لعنت شدند به‌خاطر گفته‏‌هایشان (مائده، ۶۴)). و نیز عدّه‌‏اى از پدرم موسى بن جعفر علیهماالسّلام درباره بداء سؤال کردند. پدرم فرمودند: چطور مردم بداء را منکرند و همچنین اینکه خداوند امر عدّه‏‌اى را براى تصمیم در مورد آنان به تأخیر بیندازد، منکر هستند؟ سلیمان گفت: آیه «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ» (ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم (قدر، ۱))، در رابطه با چه موضوعى نازل شده است؟ حضرت فرمودند: اى سلیمان، در شب قدر، خداوند مقدّرات امسال تا سال آینده را، از مرگ و زندگى، خیر و شر و رزق و روزى، همه را مقدّر می‌‏فرماید. آنچه را در آن شب مقدّر نماید، محتوم و قطعى است. سلیمان گفت: حال فهمیدم، قربانت گردم، باز هم بفرمائید. حضرت فرمودند: اى سلیمان، بعضى از امور، در نزد خدا است و منوط و موکول به اراده اوست. آنچه را بخواهد، جلو می‌‏اندازد و آنچه را بخواهد، به‌تأخیر می‌‏اندازد و آنچه را بخواهد محو می‌‏کند، اى سلیمان! علىّ علیه‌السّلام می‌‏فرمود: علم (خدا) دو نوع است: علمى که خداوند به ملائکه و پیامبرانش آموخته است، که آنچه را که به ملائکه و پیامبرانش آموخته باشد، انجام خواهد شد و به خود و ملائکه و پیامبرانش خلاف نمی‌‏کند، و علمى دیگر که در نزد خود اوست و مخزون مى‌‏باشد و احدى از خلق را بر آن آگاه نساخته است. از ناحیه آن علم است که آنچه را بخواهد، جلو مى‌‏اندازد و هرچه را بخواهد به‌تأخیر مى‌‏اندازد، و آنچه را بخواهد محو می‌کند و آنچه را بخواهد ثبت مى‌‏نماید. سلیمان به مأمون گفت: یا امیرالمؤمنین، از امروز به بعد، به‌خواست خدا، بداء را انکار نخواهم کرد و آن را دروغ نخواهم پنداشت. مأمون گفت: هرچه مى‌‏خواهى از ابوالحسن سؤال کن، ولى به این شرط که خوب گوش بدهى و انصاف را رعایت کنى. سلیمان (خطاب به حضرت علیه‌السّلام کرد) گفت: اى آقا، اجازه می‌دهید سؤال کنم؟ امام فرمودند: هرچه میخواهى سؤال کن. او گفت: نظر شما درباره کسى که اراده را همچون «حىّ»، «سمیع»، «بصیر» و «قدیر» اسم و صفت بداند چیست؟ حضرت فرمودند: شما مى‏‌گوئید: اشیاء پدید آمده‌‏اند و با یکدیگر تفاوت دارند، چون او خواسته و اراده کرده است، ولى نمى‌‏گویید: آنها پدید آمده‌‏اند و با یکدیگر تفاوت دارند، چون او سمیع و بصیر است. این دلیلى است بر اینکه آنها مثل «سمیع» و «بصیر» و «قدیر» نیستند. سلیمان گفت: او از اوّل و ازل مرید بوده است، (یعنى) متّصف به صفت اراده بوده است. حضرت فرمودند: اى سلیمان، آیا اراده‏‌اش چیزى است غیر از او؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: پس در این صورت، چیزى غیر از خود او را از ازل با او همراه دانسته‌‏اى! سلیمان گفت: نه، چیزى را با او همراه نمى‌‏دانم، امام فرمودند: آیا اراده حادث است؟ سلیمان گفت: نه، حادث هم نیست. در اینجا مأمون بر او بانگ زد و گفت: آیا با چنین کسى مکابره مى‌‏کنى و جواب «سربالا» مى‌‏دهى؟ انصاف را از دست نده. آیا نمى‏‌بینى که در اطرافت از اهل نظر و بحث، نشسته‌‏اند؟ سپس گفت: یا اباالحسن! بحث کلام را با او ادامه بده. او عالم خراسان است! حضرت مجدّداً سؤال خود را از او پرسیده، فرمودند: اراده حادث است اى سلیمان؛ چون چیزى که ازلى نبود، قطعاً حادث است و اگر حادث نبود، ازلى است. سلیمان گفت: اراده‏‌اش از خود اوست، کما اینکه سمع و بصر و علم او از خود اوست. حضرت فرمودند: آیا خود را اراده کرده است؟ گفت: نه. حضرت فرمودند: پس «مرید» (اراده‌‏کننده) مثل سمیع و بصیر نیست. سلیمان گفت: خود را اراده کرده، همان‌طور که صداى خود را مى‌‏شنود و خود را مى‌‏بیند و به خود آگاه است. حضرت فرمودند: «خود را اراده کرده» یعنى چه؟ آیا یعنى خواسته که چیزى باشد؟ خواسته که زنده یا سمیع یا بصیر یا قدیر باشد؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: آیا با اراده خود این‌گونه شده است؟ سلیمان گفت: نه. حضرت فرمودند: پس اینکه مى‌‏گویى: اراده کرده تا حىّ، سمیع و بصیر باشد، معنایى ندارد؛ چون حیات، سمع و بصر او، به اراده او نبوده است. سلیمان گفت: چرا، با اراده خودش بوده است. در اینجا، مأمون و اطرافیان خندیدند و حضرت رضا علیه‌السّلام نیز خندیدند و فرمودند: بر متکلّم‏ خراسان سخت نگیرید و او را اذیت نکنید، سپس فرمودند: اى سلیمان، بنا بر اعتقاد شما، خداوند از حالتى به حالت دیگر تغییر کرده است و این هم از جمله چیزهایى است که خداوند را نمى‌‏توان به آن وصف کرد. سلیمان ساکت در جاى خود باقى ماند. سپس حضرت رضا علیه‌السّلام به او فرمودند: اى سلیمان، سؤالى از تو دارم. سلیمان گفت: بفرمایید قربانت گردم. حضرت فرمودند: بگو ببینم، آیا تو و دوستانت بر اساس آنچه مى‌‏دانید و مى‏‌فهمید، با مردم بحث کلامى مى‏‌کنید یا بر اساس آنچه نمى‏‌دانید و نمى‌‏فهمید؟ گفت: البتّه بر اساس آنچه مى‌‏دانیم و مى‌‏فهمیم. حضرت فرمودند: آنچه مردم مى‌‏دانند و قبول دارند، این است که اراده‌‏کننده، غیر از خود اراده است، و نیز اراده‌‏کننده قبل از اراده موجود بوده است، و فاعل غیر از مفعول است، و این مطالب، گفته شما را که مى‏‌گوئید: اراده و اراده‌‏کننده یک چیز هستند، باطل مى‌‏کند، سلیمان گفت: قربانت گردم، این مطلب بر اساس فهم و دانسته‌‏هاى مردم نیست. امام فرمودند: پس بدون اینکه معرفت و اطلاعى داشته باشید، ادعاى علم مى‌‏کنید و مى‌‏گوئید: اراده نیز مانند سمع و بصر است، و لذا این اعتقاد شما بر اساس عقل و علم‏ نیست. سلیمان جوابى نداشت که مطرح کند. سپس حضرت فرمودند: اى سلیمان، آیا خداوند به تمام آنچه در بهشت و دوزخ است، علم دارد؟ سلیمان گفت: بله، حضرت فرمودند: آیا آنچه خداوند مى‏‌داند که در آینده ایجاد خواهد شد، ایجاد خواهد شد؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: حال، اگر موجود شد، به‌گونه‌‏اى که دیگر چیزى باقى نماند، آیا باز هم خداوند مى‌‏تواند چیزهاى دیگرى به آنها بیفزاید یا صرف‌نظر مى‌‏کند؟ سلیمان گفت: اضافه مى‌‏کند. حضرت فرمود: بنا بر گفته تو ـ‌که خداوند اضافه مى‌‏کندـ چیزى به آنها اضافه کرده است که خود نمى‌‏دانسته، ایجاد خواهد شد (چون فرض بر این بود که تمام آنچه را خدا به وجود آنان در آینده علم داشته، موجود شده است و دیگر چیزى باقى نیست). سلیمان گفت: قربانت گردم، اضافه‌‏ها غایت و نهایت ندارند. حضرت فرمودند: پس، از نظر شما، علم خداوند به آنچه در آنها (یعنى بهشت و دوزخ) قرار خواهد گرفت، احاطه ندارد؛ چون نهایتى براى آن قابل‌تصوّر نیست و اگر علم او به آنچه در آنها خواهد بود، احاطه نداشته باشد، آنچه را در آنها خواهد بود، قبل از وجودشان، نخواهد دانست. خداوند از چنین گفته‌‏ها و عقایدى منزّه و بالاتر است. سلیمان گفت: من که گفتم خداوند به آنها علم ندارد، ازاین‌رو بود که آنها نهایتى ندارند و خود خداوند آنها را به جاودانگى وصف فرموده است و لذا ما نخواستیم پایانى براى آنها قرار دهیم. حضرت فرمودند: علم خداوند به آنها باعث نمى‌‏شود آنها متناهى باشند؛ زیرا چه‌بسا خداوند به آنها علم دارد، سپس بر آنها مى‌افزاید و افزوده‏‌ها را از آنها قطع نمى‌نماید، و خداوند نیز خود چنین فرموده است: «کلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیرَها لِیذُوقُوا الْعَذابَ‏» (هروقت که پوست‌هاى آنها مى‌‏پخت، پوست‌هاى جدیدى غیر از پوست‌هاى قدیم، جایگزین آنها مى‌‏کردیم تا عذاب را بچشند (نساء، ۵۶))؛ و نیز در مورد بهشتیان فرموده است: «عَطاءً غَیرَ مَجْذُوذٍ» (عطایى بى‌پایان (هود، ۱۰۸)؛ و نیز: «وَ فاکهَةٍ کثِیرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ» (و میوه‏‌هاى فراوان، لاینقطع و همیشگى، بدون اینکه کسى از خوردن آنها مانع شود (واقعه، ۳۳)). پس خداوند عزّوجلّ این زیادی‌‏ها را مى‌داند و آن را از آنان دریغ نمى‌نماید. آیا آنچه اهل‌بهشت مى‌خورند و مى‏‌آشامند، خداوند چیزى جایگزین آن نمى‌‏کند؟ گفت: چرا. حضرت فرمود: آیا حال که به‌جاى آن خوردنى‌ها و نوشیدنى‌ها که مصرف شده، چیز جدیدى جایگزین فرموده، آیا عطای خود را قطع کرده است؟ سلیمان گفت: نه. حضرت فرمودند: پس همچنین است هرآنچه در بهشت باشد و مصرف شود و چیز دیگرى را جاى آن قرار دهد، این جایگزین‌‏شده‌‏ها از اهل‌بهشت منقطع نشده است و نخواهد شد. سلیمان گفت: خوب، اضافات را از آنها دریغ مى‌کند و چیز اضافى به آنان نمى‌دهد. حضرت فرمودند: در این صورت آنچه در بهشت و جهنّم است، از بین خواهد رفت و تمام خواهد شد، و این مطلب اى سلیمان، برخلاف کتاب خدا و ضدّ خلود و جاودانگى است؛ زیرا خداوند مى‌‏فرماید: «لَهُمْ ما یشاؤُونَ فِیها وَ لَدَینا مَزِیدٌ» (براى آنان هرآنچه بخواهند، در آن (بهشت) موجود است و نزد ما نیز زیادى و اضافى هست (ق، ۳۵)؛ و نیز مى‌‏فرماید: «عَطاءً غَیرَ مَجْذُوذٍ» و نیز فرموده است: «وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ» (آنان از آنجا، بیرون رانده نمى‌‏شوند (حجر، ۴۸))؛ و مى‌فرماید: «خالِدِینَ فِیها أَبَداً» (براى همیشه در آن مکان جاودانه هستند (بینه، ۸))؛ و نیز فرموده است: «وَ فاکهَةٍ کثِیرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ»، سلیمان جوابى نداشت. سپس حضرت فرمودند: اى سلیمان، بگو آیا اراده فعل است یا غیر فعل؟ گفت: بله فعل است، امام فرمودند: پس مُحدَث (حادث) است؛ زیرا افعال مُحدَث هستند. سلیمان گفت: فعل نیست. حضرت فرمودند: پس چیز دیگرى از ازل با خدا بوده است. سلیمان گفت: اراده همان انشا و ایجاد است. حضرت فرمودند: اى سلیمان، این سخن، همان چیزى است که بر ضرار و هم‌مسلکانش عیب گرفته‏‌اید که مى‌گویند: آنچه خداوند در آسمان و زمین یا دریا و خشکى خلق کرده، از سگ و خوک و میمون و انسان و چهارپا و غیره، جمله اراده خدا هستند و اراده خدا زنده مى‌‏شود و مى‌‏میرد، راه می‌رود و مى‌‏خورد، مى‌آشامد، ازدواج مى‌کند، تولید مثل مى‌کند، ظلم مى‌کند، کارهاى زشت انجام مى‌دهد، کافر مى‌شود و مشرک مى‌گردد، و ما از این گفته‌‏ها برى‏ء هستیم و با آن دشمنى مى‌‏کنیم و این حدّ آن است. سلیمان گفت: «اراده» مثل سمع و بصر و علم است، حضرت فرمودند: دوباره به حرف اوّل خود بازگشتى! بگو بدانم آیا سمع و بصر و علم، مصنوع‌‏اند؟ سلیمان گفت: نه. امام فرمودند: پس چطور اراده را نفى مى‌‏کنید و می‌گویید: اراده نکرده است و گاهى مى‌گویید: اراده کرده است؟ و حال‌آنکه خود مى‌گویید: «اراده»، ساخته و مفعول خداوند نیست؟ سلیمان گفت: این مثل این است که مى‌گوییم: گاهى مى‌داند و گاهى نمى‌داند. حضرت فرمودند: این دو یکسان نیستند؛ زیرا نفى معلوم، نفى علم نیست و حال‌آنکه نفى مراد (اراده شده)، نفى وجود «اراده» است؛ زیرا اگر چیزى اراده نشود، در واقع اراده‌‏اى وجود نداشته است؛ ولى گاه مى‌شود که علم وجود دارد، ولى معلوم وجود ندارد؛ مثل بصر (بینایى) که چه‌بسا انسان بینا است، ولى شی‏ء دیدنى وجود ندارد و علم وجود دارد، ولى معلوم وجود ندارد. سلیمان گفت: خب، اراده مصنوع است. حضرت فرمودند: پس مُحدَث است و مانند سمع و بصر نیست؛ زیرا سمع و بصر مصنوع نیستند و این یکى مصنوع است. سلیمان گفت: اراده صفتى از صفات خداوند است که از ازل بوده است. امام فرمودند: پس انسان هم باید ازلى باشد؛ چون صفت او ازلى است. سلیمان گفت: نه، زیرا او آن صفت را نساخته است. حضرت فرمودند: اى خراسانى، چقدر اشتباه مى‌کنى! آیا با اراده و گفته او، اشیاء ایجاد نمى‌‏شود؟ سلیمان گفت: نه. حضرت فرمود: پس اگر نه با اراده و مشیت و دستور خدا است و نه مستقیماً اشیاء را خلق مى‌کند، پس این موجودات چگونه ایجاد شده‌‏اند؟ خداوند برتر و والاتر از اینها است. سلیمان جوابى نداد. حضرت فرمودند: در مورد این آیه شریفه: «وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِک قَرْیةً أَمَرْنا مُتْرَفِیها فَفَسَقُوا فِیها» (هرگاه اراده کنیم که شهر و سرزمینى را نابود سازیم، به مترفین آن دیار دستورى می‌دهیم و آنان در آنجا به فسق و فجور مى‏‌پردازند (اسراء، ۱۶))، آیا منظور از اراده‌کردن خداوند در این آیه، این است که خداوند اراده را ایجاد مى‌کند؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: پس اگر اراده را ایجاد مى‌‏کند، این گفته تو که مى‌‏گویى: اراده همان خداست و یا جزئى از اوست، باطل خواهد بود؛ زیرا خدا خود را ایجاد نمى‌کند و از حالت فعلى خود تغییر نمی‌نماید. خداوند والاتر از این است. سلیمان گفت: منظور خداوند این نیست که اراده‌‏اى ایجاد مى‌‏کند. حضرت فرمودند: پس منظورش چیست؟ گفت، منظورش این است که کارى انجام مى‌‏دهد. حضرت فرمودند: واى بر تو! چقدر این مطلب را تکرار مى‌‏کنى؟ من که گفتم اراده محدث است، زیرا فعل و ایجاد شى‏ء محدّث است. سلیمان گفت: پس اصلاً معنایى ندارد. حضرت فرمودند: پس از نظر شما، خدا خود را وصف کرده و اراده را وصف خود قرار داده؛ اراده‏‌اى که معنى ندارد. پس اگر اراده نه معناى ازلى داشته باشد و نه معناى حادث، این حرف شما که مى‌‏گویید: «خداوند از ازل اراده مى‏‌کرده است»، باطل خواهد بود. سلیمان گفت: منظورم این است که اراده یکى از افعال ازلى خداوند است. حضرت فرمودند: آیا نمى‌‏دانى چیزى که ازلى است، نمى‌تواند در آنِ واحد، هم مصنوع باشد هم محدّث و هم قدیم و ازلى؟ سلیمان جوابى نداد. سپس امام رضا علیه‌السّلام فرمودند: عیبى ندارد، سؤالت را تمام کن. سلیمان گفت: آیا اراده صفتى از صفات خداست؟ حضرت فرمودند: چقدر این مطلب را براى من تکرار مى‌‏کنى؟ صفتش محدَث است یا ازلى؟ سلیمان گفت: محدَث است. حضرت فرمودند: پس اراده محدث است، اگر چه از صفات ازلى و ذاتى خداوند باشد؟ پس خداوند چیزى اراده نکرده است. حضرت علیه‌السّلام فرمودند: چیزى که ازلى باشد، مفعول و مصنوع نخواهد بود. سلیمان گفت: اشیاء عین اراده نیستند (همان‌طور که ضرار مى‏گوید) و خداوند چیزى اراده نکرده است. حضرت فرمودند: وسوسه مى‌‏کنى. آیا چیزى را که آفرینش و ساخت آن را اراده نکرده، آفریده است؟ این حالت، حالت کسى است که نمى‌‏داند چه مى‌‏کند. خداوند از این سخن منزّه و برتر است. سلیمان گفت: آقا! من که عرض کردم اراده مثل سمع و بصر و علم است. مأمون گفت: واى بر تو اى سلیمان! چقدر این حرف غلط را تکرار مى‌‏کنى؟! این سخن را قطع کن و به سراغ مطلب دیگرى برو؛ چون نمى‌‏توانى جواب دیگرى بدهى. حضرت فرمودند: رهایش کن اى امیر مؤمنین. صحبتش را قطع نکن؛ چون آن را دلیل حقّانیت خود قلمداد مى‌‏کند. ادامه بده سلیمان. گفت: عرض کردم که اراده مثل سمع و بصر و علم است. حضرت فرمودند: عیبى ندارد، بگو ببینم آیا اراده یک معنى دارد یا داراى معانى مختلف است؟ سلیمان گفت: یک معنى دارد. حضرت فرمودند: پس آیا معناى تمام اراده‌‏ها یک چیز است؟ سلیمان گفت: بله. حضرت فرمودند: پس اگر معناى تمام اراده‏‌ها یک چیز باشد، باید اراده قیام همان اراده قعود باشد و اراده زندگى نیز همان اراده مرگ. اگر اراده خداوند یک چیز باشد، هیچ‌کدام از مرادهاى خدا بر دیگرى تقدّم نخواهد داشت و هیچ‌یک با آن دیگرى تفاوت نخواهد کرد و همگى یک چیز خواهند بود. سلیمان گفت: معناها با هم متفاوت‌اند، حضرت فرمودند: خب، حالا بگو آیا مرید همان اراده است یا چیز دیگرى است؟ سلیمان گفت: او همان اراده است. حضرت فرمودند: پس از نظر شما، مرید باید مختلف باشد، چون او همان اراده است. سلیمان گفت: سرورم! اراده همان مرید نیست. حضرت فرمودند: پس اراده حادث است وگرنه لازم مى‌آید که چیز دیگرى همراه خداوند باشد. این مطلب را خوب بفهم و باز سؤالت را ادامه بده. سلیمان (در حالى که گویى سخن خود را پس گرفته بود) گفت: نه، بلکه اسمى است از اسماء خدا، حضرت فرمودند: آیا خود چنین نامى بر خویش نهاده است؟ سلیمان گفت: نه او چنین نامى بر خود نگذاشته است. حضرت فرمودند: پس تو حق ندارى نامى بر او بگذارى که او خود با چنین نامى خود را نخوانده است. سلیمان گفت: ولى او خودش، خویش را مرید وصف کرده است. حضرت فرمودند: او که خود را مرید وصف نموده است، معنایش این نیست که خواسته بگوید: او اراده است و یا اینکه اراده نامى از نام‌هاى اوست. سلیمان گفت: چون اراده‌‏اش عین علم اوست. حضرت فرمودند: اى نادان، اگر خداوند به چیزى عالم است، آیا معنایش این است که آن را اراده کرده است؟! سلیمان گفت: بله البتّه. حضرت فرمودند: حال، اگر آن را اراده نکند، آیا بدین معنى است که بدان علم و آگاهى ندارد؟ سلیمان گفت: بله البتّه. حضرت فرمودند: از کجا چنین سخنى مى‏‌گویى؟ و چه دلیلى دارى بر اینکه اراده خدا عین علم اوست؟ و حال‌آنکه گاه مى‌‏شود خدا چیزى را مى‌‏داند، ولى ابداً آن را اراده نمى‌‏کند؛ از جمله این آیه شریفه: «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَینا إِلَیک‏» (اگر بخواهیم، آنچه را بر تو وحى نموده‌‏ایم خواهیم برد (اسراء، ۸۶))؛ و خداوند مى‌‏داند چگونه آن را ببرد؛ ولى هرگز این کار را نخواهد کرد. سلیمان گفت: زیرا خدا از کار فارغ شده و دست‏ از کار کشیده و بر آنچه مقدّر فرموده، چیزى نخواهد افزود. حضرت فرمودند: این سخن یهود است. اگر حرف شما درست باشد، پس چگونه خداوند مى‌فرماید: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ‏» (مرا بخوانید تا خواسته‌‏هاى شما را اجابت کنم (مؤمن، ۶۰)) سلیمان گفت: منظورش این است که او بر این کار تواناست. حضرت فرمودند: آیا وعده‌‏اى مى‌‏دهد که به آن وفا نخواهد کرد؟! پس چطور فرموده است: «یزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یشاءُ» (هرآنچه بخواهد، در خلقت اضافه مى‌‏نماید (فاطر، ۱)) و نیز فرموده است: «یمْحُوا اللَّهُ ما یشاءُ وَ یثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکتابِ‏» (خداوند هرآنچه را بخواهد، محو مى‌‏کند و هرآنچه را بخواهد، ثابت مى‌نماید، و امّ‌الکتاب در نزد اوست (رعد، ۳۹)) حال، از کارها فارغ شده است؟! سلیمان جوابى نداشت. حضرت فرمودند: آیا خداوند مى‌داند که انسانى موجود خواهد شد و حال‌آنکه اراده نکرده است که ابداً انسانى خلق کند؟ و آیا خداوند مى‌‏داند که انسانى امروز مى‌‏میرد و حال‌آنکه اراده نکرده است که امروز بمیرد؟ سلیمان گفت: بله. حضرت فرمودند: پس آیا آنچه را اراده کرده، مى‏‌داند که موجود خواهد شد یا آنچه را که اراده نکرده؟ سلیمان گفت: می‌داند که هر دو موجود خواهند شد. حضرت فرمودند: در این صورت او مى‌داند که یک انسان در آنِ واحد هم زنده است هم مرده، هم ایستاده است هم نشسته، هم نابینا است و هم بینا، و این محال است. سلیمان گفت: قربانت گردم، او مى‌‏داند که یکى از آن دو، موجود خواهد شد، حضرت فرمودند: عیبى ندارد، حال کدام‌یک موجود مى‌‏شوند: آنچه اراده کرده یا آنچه اراده نکرده است؟ سلیمان گفت: آنچه اراده کرده است. حضرت رضا علیه‌السّلام و مأمون و علماى حاضر در مجلس خندیدند. حضرت فرمودند: اشتباه کردى و گفته اوّل خودت را رها کردى. در اوّل گفته بودى که «او مى‏‌داند که انسانى امروز خواهد مرد و حال آنکه او اراده نکرده است که امروز بمیرد و مخلوقاتى را خلق مى‌‏کند و حال‌آنکه خودش نمى‌خواهد آنان را خلق کند.» پس وقتى که از نظر شما جایز نیست که علم به آنچه اراده نکرده، تعلّق گیرد، پس فقط آنچه را اراده کرده، مى‌‏داند. سلیمان گفت: حرف من این است که اراده نه خداست و نه غیر خدا. حضرت فرمودند: اى جاهل، وقتى مى‏‌گویى: خدا نیست، در واقع قبول کرده‌‏اى‏ که غیر خداست و وقتى می‌گویى: اراده خدا نیست، در واقع قبول کرده‌‏اى که آن خداست. سلیمان پرسید: آیا خداوند می‌داند چگونه چیزى را خلق کند؟ حضرت فرمودند: بله. سلیمان گفت: معنى این حرف این است که [از ازل‏] آن چیز وجود داشته است‏. حضرت فرمودند: حرف محالى مى‌‏زنى؛ زیرا چه‌بسا کسى بنّایى بلد است، ولى خانه‌‏اى نمى‌‏سازد یا خیاطى بلد است، ولى خیاطى نمى‌‏کند یا ساختن چیزى را بلد است، ولى هرگز آن را نمى‌سازد. سپس حضرت فرمودند: آیا خدا خودش مى‌‏داند که واحد است و چیزى به‌همراهش نیست؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: آیا این مطلب چیزى را به‌همراه خدا ثابت مى‌‏کند؟ سلیمان گفت: نمى‌‏داند که واحد است و چیزى با او نیست. حضرت فرمودند: آیا تو این را مى‌‏دانى؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: پس تو از خداوند داناترى! سلیمان گفت: اصلاً، این موضوع محال است. حضرت فرمودند: از نظر تو محال است که خداوند واحد باشد و چیزى با او نباشد و سمیع و بصیر و حکیم و علیم و قادر باشد؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: پس خداوند چگونه خود خبر داده است که واحد است، زنده است، سمیع و بصیر است، حکیم، قادر، علیم و خبیر است، در حالى که (طبق گفته تو) خودش این مطالب را نمى‌‏داند؟ سخن تو ردّ سخن خود و تکذیب آن است. خداوند از این سخن منزّه است. سپس حضرت ادامه دادند: پس چگونه مى‌‏خواهد چیزى را که نمى‌‏شناسد و ساختنش را بلد نیست، بسازد؟ صانعى که قبل از ساختن یک چیز، نمى‌‏داند که چگونه باید آن را بسازد، در واقع حیران است و سرگردان، و خداوند از این موضوع منزّه است و والاتر. سلیمان گفت: اراده همان قدرت است. حضرت فرمودند: خداوند عزّوجلّ بر آنچه اراده نکند هم قادر است و این مطلب قطعى است؛ چون خداوند فرموده: «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَینا إِلَیک‏» (اگر بخواهیم، آنچه را بر تو وحى کرده‌‏ایم، خواهیم برد (اِسراء، ۸۶)) و اگر اراده همان قدرت مى‏‌بود، خداوند اراده کرده بود که آن را ببرد؛ چرا که قدرت بر این کار را داشت. سلیمان در جواب درماند. مأمون گفت: اى سلیمان، او عالم‌ترین هاشمى است‏. و سپس حاضرین مجلس را ترک کردند.